İZMİR- 2019 yılında Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy tarafından arkeolojik hafriyat çalışmalarının 12 aya yayılmasını öngören bir proje başlatıldı. Her hafriyat alanına uygulanabilecek bir pratiği olmamasına karşın proje, 2021 yılında tüm yerli hafriyatları, 2024 yılında ise yabancı hafriyatları da içine alacak halde genişletildi. Bölgelere nazaran değişen mevsim kuralları, birden fazla hafriyat liderinin farklı vilayetlerde yürüttüğü üniversitedeki asli misyonları gözönüne alınmaksızın ‘her şey turizm için’ şiarıyla projeye start verildi. Daha bu projenin doğruları ve yanlışları tartışılırken bakanlık, 2023 yılında yeni bir proje ile vites yükseltti. ‘Arkeolojiye altın çağını yaşatma’ tezi ile ortaya çıkan yeni projenin ismi ‘Geleceğe Miras’ oldu.
2023 yılında hayata geçirilen ‘Geleceğe Miras Projesi’ birinci kere Efes Antik Kenti’nde, ‘Geleceğe Miras, Sonsuz Efes’ ismiyle duyuruldu. Efes’ten sonra projenin ikinci tanıtım toplantısı ise Hierapolis Antik Kenti’nde gerçekleştirildi. Bakanlığın gayesi; son 60 yılda Türkiye’de arkeolojiyle ilgili yapılanlara eş bedel işi, önümüzdeki 4 yılda tamamlamaktı. Natürel bu kapsam ve sürat, maddi bir tartışmayı da beraberinde getirdi ve münasebetiyle beklenen açıklama Bakan Ersoy tarafından yapıldı.
2023 yılının sonbaharında Bakan Ersoy, basına verdiği demeçlerde 2024 yılının arkeoloji alanında Cumhuriyet tarihinin en verimli dönemi olacağını ve ‘Geleceğe Miras Projesi’ kapsamında hafriyatlar ortasında ayrım yapmaksızın her hafriyata en az 2 milyon TL bütçe ayıracaklarını açıkladı.
Bu bağlamda, geçtiğimiz yıl aralık ayı içinde yaklaşık 150 kazı başkanı ile Ankara’da yüz yüze yapılan toplantıda proje hakkında bilgilendirme yapıldı ve her hafriyat liderinden 21 Ocak 2024 tarihine kadar kapsamlı hafriyat projelerini bakanlığa teslim etmeleri istenildi. Verilen talimata istinaden hafriyat liderleri, üniversitelerinin sömestr sonundaki iş yoğunluğuna karşın grup üyeleriyle birlikte hummalı bir çalışma gerçekleştirdi ve projelerini bir evrak halinde bakanlığa sundu.
‘HAFRİYAT TOPRAĞI’NIN BOYUTUNA NAZARAN BÜTÇE
Ankara’daki bu toplantının akabinde bakanlığın üst seviye bürokratları, projeleri değerlendirdikten sonra nisan ayı prestijiyle hafriyat heyetlerinin yere çıkabileceği muştusunu verdi. Bu süreçte hafriyat liderleri bakanlıktan gelen her talimatı yerine getirerek hafriyat programları ve grup üyeleri ile hazır bir formda beklediler. Bu esnada ‘Geleceğe Miras Projesi’ için bakanlıkta bir şube oluşturuldu ve yetkililer hafriyat liderleriyle bir çevrimiçi toplantı gerçekleştirdi. Kelam konusu toplantıda bakanlığın bütçe konusunda ‘hafriyat toprağı’nın boyutuna nazaran bir kıymetlendirme yapacağı, gönderilecek ödeneklerin hafriyat çalışmalarında çıkardıkları hafriyat toprağı ile gerçek orantılı olarak belirleneceği söylendi. Arkeolojik çalışmaların tabiatına büsbütün ters bu talep ile şaşkına dönen hafriyat liderleri her ne kadar imkanlar ölçüsünde bunun olamayacağını/olmaması gerektiğini lisana getirmeye çalışsalar da gelinen nokta bakanlık siyasetlerine istikamet verenlerin bilimsel bakış açısından büsbütün uzak, hafriyat çalışmalarına bir müteahhit gözünden öteye bakamadıklarını ortaya koydu.
İlerleyen süreçte bakanlık tarafından tüm hafriyat liderlerini kapsayan bir WhatsApp kümesi oluşturuldu ve bu kanaldan bilgilendirme yapılmaya başlandı. Lakin mayıs ayına gelindiği halde kazıların bütçesi yahut ne vakit başlayabileceklerine dair hiçbir bilgi hafriyat liderleriyle paylaşılmadı. Öte yandan, medyada çoğunlukla turistik bölgelerde çalışan birtakım hafriyat liderlerinin epeyce yüksek bütçelerle kazılarına başladığı haberi yayılmaya başladı. Tekrar basına yansıyan haberlerde kimi kazıların mayıs ayından bu yana çalışmalarını yürüttükleri ve ekim ortasına kadar da bu halde devam edecekleri açıklandı. Hafriyatlar ortasında bu halde ayrım yapılması ise çoğunluğu oluşturan hafriyat liderleri ortasında huzursuzluk yarattı.
‘SADECE YÖNETİCİLER BİLDİRİ YAZABİLİR’
Haziran ayı prestijiyle üniversitelerin rutin işleri azalıp heyetlerin yere çıkma vakti gelmesine karşın ‘Geleceğe Miras Projesi’nden rastgele bir ödenek gelmedi. Böylelikle üniversitelerin tatile girmesi ile klâsik olarak haziran ayında başlayan hafriyatlar, bu ayı da ödenek bekleyerek geçirdi. 24 Haziran tarihinde 2 kazı başkanı WhatsApp grubunda “Kazılar hakkında ne vakit bilgilendirme yapılacak? ” diye sordu. Lakin bu iletinin çabucak gerisinden küme yöneticileri kümenin ayarını, ‘sadece yöneticiler ileti yazabilir’ formunda değiştirdi ve o günden bu yana bakanlık yetkilileri bu kümeden rastgele bir bilgilendirme yapmadı. ‘Geleceğe Miras Projesi’yle en az 2 milyondan kapı açan bakanlık, kazılara şimdi bu projeden ödenek göndermedi. Hafriyat liderleri, her yıl olduğu üzere rutin olan yatırım kalemi ve DÖSİM’den gelen 150-300 bin liralık ödeneklerle çalışmalarına başladı.
Bundan sonra gelecek/gelebilecek ödenek ölçüsü hakkında bilgilendirilmedikleri için önünü göremez durumda olan pek çok kazı başkanı bu ödenek ile lakin yerde paklık çalışmalarını başlatabilmiş durumda. Hafriyat liderleri, bağlı bulundukları üniversitelerinden yahut yerelden sağladıkları imkanlarla yerde çalışmalarını devam ettirmeye çalışıyor. Hafriyat liderlerinden en az 2 milyon liralık hafriyat projesi ile birlikte 12 ay boyunca durmaksızın çalışmalarını isteyen bakanlık, son derece yetersiz olan bu ödeneklerle çalışmaların yürütülmesini bekliyor. Kazıların çoğunluğuna, ağustos ayına gelinmesine karşın ödenek gönderilmezken turizm geliri olan birtakım kazılara para akıtılıyor. Lakin bu sefer de bu kazılardan süratli hafriyat yaparak eser çıkarmaya yönelik bir siyaset izlemesi bekleniyor.
‘ÇIKARTTIĞIN ESERLER TURİSTİ ETKİLEMİYORSA SANA BÜTÇE YOK!’
Efes, Laodikya üzere zati büyük ölçüde ödeneklere sahip turistik bölgelerdeki hafriyatlar hariç kısıtlı ödeneklerle çalışmalarını sürdürmeye çalışan hafriyat liderleri, sponsor yahut kendi uğraşlarıyla buldukları başka takviyeler olmazsa hafriyatları sürdürmenin neredeyse imkansız olduğunu belirtiyor. Hatta kimi hafriyat liderleri ödenek daha fazla gecikirse birçok hafriyatın başlamadan sona ereceğini söz ediyor. Bakanlığın her geçen yıl hafriyatlar ortasında daha derin bir ayırım yapmasının artık toplulukta daha fazla hissedilir olduğunu söyleyen bir kazı başkanı, “Bir tarafta ‘gişe geliri’ olan ve anıtsallık içeren ‘turistik kazılar’, öbür tarafta ‘bilimsel kaygı’ ile yürütülen gösterişsiz buluntuların olduğu kazılar! Bu aslında arkeolojinin başlangıç kademesinde, yani 19’uncu yüzyılda gördüğümüz bir durum. Arkeolojinin ziyaretçilere ve turizme odaklandığı bu devrin üzerinden neredeyse 100-150 yıl geçmiş olmasına karşın son yıllarda bakanlığa hakim olan irade bunu yansıtıyor. Yani denilmek isteniyor ki; ‘çıkarttığın eserler anıtsal değilse, turisti etkileyecek kadar estetik değilse sana bütçe yok’” tabirlerini kullanıyor.
‘BAKAN, ARKEOLOJİYİ OTELLERİNİN MENÜSÜNE DAHİL ETMEK İSTİYOR’
“Bakanın zikrettiği bu paralar gerçeği yansıtmıyor. Lafla peynir gemisi yürümez” diyen bir kazı başkanı şunları anlatıyor:
“Ödeneklerin Cumhurbaşkanı’nda onayda olduğunu söylüyorlar fakat bu ortada bizim hafriyat dönemimiz bitecek. Aslında ödenek gönderseler bir kaygı göndermeseler farklı sıkıntı. Ödenek gönderdikleri turistik hafriyatlar süratli gitsin diye devreye firmaları sokmaya başladılar. Bilimsel kazılar, ihale kanunu çerçevesinde teknik şartname ile yapılacak bir şey değil. Evvelce kimse bize kaç metrekare toprak kazdın diye sormazdı. Madem o denli biz çekilelim kazıyı müteahhitler yapsın, biz tribünden seyredelim. Dünyanın hiçbir yerinde bu türlü bir kepazelik göremezsiniz. ‘Geleceğe Miras Projesi’ kapsamında bizden kazılacak alanların metrekaresini istediler. Düşünün bu denli yıldan sonra bize bunlar hesaplatıldı. Bunun ismi arkeolojik alanları turizm bölümüne kurban etmek. Bakan, arkeolojiyi turizme dekor yapmak, otellerinin menüsüne dahil etmek istiyor. Efes’te bir agora daha kazdığınızda turist sayısı ona mı katlanacak? Hafriyat liderlerini bu türlü bir maratona neden sokuyorsunuz?“
‘HERKES ÇOK KIZGIN LAKİN KONUŞAN YOK’
Kültür Bakanlığı’nın yanlış siyasetleri nedeniyle Türkiye’de arkeolojinin çok makûs bir noktaya hakikat gittiğine dikkat çeken bir kazı başkanı, “Bakan, canı istediğinde birilerine hafriyat veriyor canı istediğinde birilerinin hafriyatını elinden alıyor. Akıllara ziyan bir süreçten geçiyoruz, içim çok acıyor. Bilhassa turist gelecek kazılara yatırım yapılması çok yanlış. Bu beşerler için hangi eser nerden çıkmış, nasıl belgelenmiş bunların hiçbiri değerli değil. Fakat Bakan’ın anlamadığı bir şey var: Biz eser bulmak için hafriyat yapmıyoruz. Arkeolojinin maksadı eser bulmak değil! Maalesef hafriyat liderleri olarak bizler ses çıkarmadıkça bir sonraki yıl çok daha büyük baskılara maruz kalacağız. Hepimiz çok kızgınız lakin konuşan yok, herkes gölgesinden korkuyor. Rastgele bir hususta itiraz ettiğimizde bize kazınızı kapatırız diye sopa gösteriyorlar” diyerek reaksiyonunu lisana getiriyor.
Görüştüğümüz bir yetkili ise kendilerinin de bu durumdan çok rahatsızlık duyduklarını belirterek, “Bizler de bu yeni uygulamaları onaylamıyoruz. Her gün öbür bir talimat geliyor. Ama ne yazık ki sesimizi çıkaramıyoruz, tekliflerimizi yahut geçmiş deneyimlerimizi dikkate alan, bizi dinleyen yok. Şaşkınız, neyi neresinden tutacağımızı bilemiyoruz. Hafriyat liderlerinin sordukları sorulara hiçbir formda karşılık veremiyoruz. Sonucunda bir tahlil de üretemiyoruz” diye konuştu.